Trong cuốn hồi ký khá khách quan của toàn quyền Paul Doumer (1857-1932) về sau đắc cử tổng thống cộng hòa Pháp có nhận xét. "Người An Nam chắc chắn là tộc người ưu trội so với các dân tộc chung quanh..., đều thông minh cần cù và dũng cảm. So với dân tộc khác ở châu Á, trên tư cách người thợ và người lính, họ vẫn xếp cao hơn một bậc". (Xứ Đông Dương - NXB Thế Giới, 2015).
Không phải ngẫu nhiên mà từ rất lâu, những người Việt có tay nghề cao đã dịch chuyển lao động ra rộng khắp thế giới. Thế nhưng, cho đến ngày đất nước hoàn toàn thống nhất (30-4-1975), thì nói chung ở ta, tuyệt nhiên chưa có thị trường hẳn hoi cho người lao động sang nước khác làm việc. Tại miền bắc xã hội chủ nghĩa, ngoài một số chuyên gia (thường ở lĩnh vực giáo dục hoặc nông nghiệp) đi công tác nước ngoài tương đối dài hạn, thì những người trẻ khác thuần túy chỉ là đi học. Hồi ấy, những du học sinh phần lớn là tới Liên Xô (nước Nga bây giờ), lác đác có sang một số nước Đông Âu bè bạn. Đấy đáng kể là những thanh niên xuất sắc cả về tài năng và nhân cách. Không hiểu sao họ thường khá giống nhau, cho dù xuất xứ có thể ở nông thôn hoặc thành thị. Đều khôi ngô thông minh trong sáng, bừng bừng một nhiệt huyết đẫm đầy lý tưởng cao cả. Các chàng thường là "soái ca", là thần tượng không những của lớp mà của toàn trường. Nhiều nữ sinh thầm yêu họ lắm. Có nàng thức suốt đêm thêu chữ lồng khó đoán vào khăn mùi xoa, đợi bọn cùng lớp sơ ý thì bẽn lẽn dấm dúi tặng riêng cho chàng. Mà các chàng có để ý gì đâu. Với họ, được học tập ở nước bạn để sau này về phụng sự Tổ quốc là điều tốt. Còn nếu không, khá đông sẵn sàng viết đơn tình nguyện nhập ngũ. Và không hiếm những chàng trai giỏi giang trẻ măng ấy đã anh dũng ngã xuống trên đất Mẹ, khi phía sâu trong túi áo ngực vẫn nguyên tờ giấy báo điểm đỗ đại học cao. Tự hào thay một thế hệ vàng.
Bây giờ người ta đi học hay đi lao động ở nước ngoài, mục đích động cơ đã khác nhiều. Tất nhiên, chuyện tần tảo mưu sinh để làm sao đạt hiệu quả kinh tế cao nhất được đặt lên hàng đầu. Không có gì hay dở đúng sai ở đây cả. Ngay ở những ngày ban sơ trong trắng khoảng cuối thập niên bảy mươi của thế kỷ trước, khi từng đoàn thanh niên nam nữ nườm nượp đi "hợp tác lao động quốc tế", lần đầu tiên ngơ ngác tới sân bay Nội Bài thì cũng đã xác tín, cứu mình cứu nhà rồi sẽ thêm phần cứu nước. Lúc ấy, cuộc chiến khốc liệt vệ quốc vĩ đại của cả dân tộc vừa kết thúc được vài năm, đâu đâu cũng tan hoang đổ nát kiệt quệ. Mức sống người dân tụt xuống mức báo động. Chẳng cần nhìn đâu xa, cứ nhìn những ảnh chụp cũ trên các báo của những quan chức cỡ thứ bộ trưởng hồi đó thì rõ. Mặt ai nấy cũng gầy guộc giơ xương, mắt trũng sâu vì vất vả lo nghĩ việc nước. Làm sao phải cho dân thoát khỏi cảnh ăn cơm độn. Thật dễ hiểu khi thấy nghìn nghịt người đủ mọi loại xuất xứ chen vai thích cánh trước cửa "cục hợp tác" để mong cầm được tấm giấy phép đi ra nước ngoài mưu sinh kiếm việc.
Họ có thể là sinh viên đang dở dang đại học. Lại cũng có thể là công nhân ở một nhà máy hay là nông dân của một hợp tác xã nông nghiệp nào đó. Nhưng đông nhất, nhiều nhất vẫn là học sinh vừa thi xong trung học, là bộ đội vừa xuất ngũ. Ai nấy mặt mũi đều vất vả hân hoan long lanh khi nghĩ về tương lai. Bởi qua lời kể của một số người đi trước thì ở "thiên đường" Đông Âu, nơi tràn ngập những bàn là những nồi áp suất và khủng khiếp nhất những chiếc xe đạp xe máy giá rẻ, mọi người chắc chắn sẽ thay cơ đổi vận. Nên nhớ là ở lúc đó, chỉ cần dăm chục cái nồi kèm theo một cái xe đạp "fa vô rít" của Tiệp, là có thể đổi ngang sang được một căn phòng chung cư xinh xinh ở Kim Liên hay Trung Tự. Tất nhiên, khi đã sang tới nơi, mọi chuyện bỗng không hề đơn giản. Nó cũng lầm lũi phức tạp giống hệt như bây giờ thôi. Đồng lương tuy có dư dật nhiều hơn trong nước, nhưng ướt đẫm nước mắt và mồ hôi. Khó khăn thứ nhất là ngoại ngữ, thứ hai là phải hoàn toàn đào tạo lại một tay nghề mới. Nhưng có một vấn nạn sâu sắc hơn, buồn tủi hơn đó là sự hụt hẫng của những thói quen văn hóa. Nhà thơ tha hương kinh điển người Ý là Dante từng bảo "Miếng cơm nhà người nuốt vào đắng miệng. Ngưỡng cửa nhà người cao quá khó trèo qua". Rõ ràng đi lao động ở nước ngoài luôn là một việc tuy cần thiết nhưng tủi thân cực nhọc.
Có lẽ vì thế mà những người đi "lao động xuất khẩu", (thuật ngữ này hình như bắt đầu vào khoảng những năm một chín tám mươi và thời thượng tồn tại đến hôm nay), đều khá thương nhau. Họ thành lập những hội đồng hương để tương trợ, nổi tiếng nhất là "hội" Nghệ Tĩnh hay Hải Phòng. Rất nhiều những mối tình trai gái cảm động đã hình thành nên thủy chung chồng vợ. Đương nhiên hiếm hoi cũng có người kết hôn với người nước ngoài, một điều giờ đây đã thành trào lưu rầm rộ. Thậm chí có những "ca" đầy kịch tính theo kiểu truyện ngắn lừng danh của nhà văn Nguyễn Công Hoan "thế là mợ nó đi Tây", khi thiếu phụ đó đã có chồng có con đang ngong ngóng ở nhà. Thành ngữ khét tiếng một thời ở Hà Nội "xe đạp không khóa để Bờ Hồ" đau xót ám chỉ việc cho vợ hoặc người tình đi xuất khẩu lao động, mặc dù những năm tháng đầu tiên "mợ" vẫn tương đối đều đặn gửi vài đôi thùng hàng về trợ cấp gia đình. Xe đạp không khóa thì hiển nhiên mất cả chiếc nhưng thỉnh thoảng vợ và người tình cũng có quay lại. Đương nhiên "cái xe đạp" ấy rất khó còn nguyên, đa phần bơ vơ chỉ còn khung hoặc lốp. Những thứ chẳng may nhỡ mất đại loại đều là phụ tùng lặt vặt, kiểu như chuông hay cái đèo hàng.
Đó là phụ nữ, còn đám đàn ông thường may mắn "số đỏ" hơn. Thời đỉnh cao bao cấp, cứ nhìn các chàng vừa hết hạn lao động từ nước ngoài về là dễ dàng biết ngay. Và vì nhiều lý do, hiếm hoi có người trốn lại sống bất hợp pháp. Tóc dài, quần loe, da nhờn nhợt trắng và túi áo sơ mi lấp lánh để vài tờ tiền chẵn. Bọn họ nửa mặc cảm nửa tự tin đi "tìm hiểu" ái tình, mặc kệ cái "đồn" mình chuẩn bị tấn công đã có "địch". Khá đông những thiếu nữ Hà thành ở những khu tần tảo vất vả kiểu như Minh Khai hay Phúc Tân... đã lưỡng lự liêu xiêu khi phải lựa chọn giữa người tình cũ vốn là một công nhân lương "ba cọc ba đồng" hay một sinh viên tốt nghiệp đang thất thểu kiếm việc làm, với một chàng vừa đi lao động từ Đông Âu về có của hồi môn lúc lắc vài thùng hàng. Cuối cùng, hầu hết các nàng đều chọn chàng có thùng. Một bài thơ thất tình ở hồi đấy được chép nhiều vào sổ tay của đám nam thanh niên nghèo túng vỡ tình, đại lược là: "Nó ở Tây về có máy khâu. Ra đường ăn diện đúng mốt Âu. Mỗi chiều xe máy bay dạt phố. Mọi người nhìn theo bảo nó giàu. Nó chỉ hơn tôi một chữ giàu. Thì em yêu nó có gì đâu...". Chao ôi cái chữ "giàu" của một thời hoang đường trong trắng. Nếu bây giờ phải ra nước ngoài làm việc để kiếm về cái máy khâu hay chiếc xe máy, thì có lẽ chẳng ai thèm đi.
Thời gian bóng câu qua cửa, thu nhập hôm nay của người lao động xuất khẩu đã dồi dào hơn xưa rất nhiều, hy vọng từ đó những hụt hẫng văn hóa thuộc những ngày cũ sẽ phôi pha bớt. Lao động xuất khẩu đã và sẽ trở thành một nguồn lực, tạo một sinh lực cho đất nước phát triển.
Kết Thúc (END) |
|
|
